पुस्तकालय एउटा यस्तो स्थान हो जहाँ पुस्तकहरू, पत्रपत्रिकाहरू, डिजिटल स्रोतहरू र अन्य शैक्षिक सामग्रीहरूको संग्रह हुन्छ, जुन पठन, अध्ययन, अनुसन्धान र ज्ञान आर्जनका लागि प्रयोग गरिन्छ। पुस्तकालयले ज्ञानको पहुँच प्रदान गर्न, साक्षरता प्रवर्द्धन गर्न र समुदायलाई बौद्धिक रूपमा सशक्त बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

नेपालमा, त्रिभुवन विश्वविद्यालयको केन्द्रीय पुस्तकालय, नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय जस्ता संस्थाहरूले शैक्षिक र सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र वितरणमा योगदान पुर्‍याएका छन्। पुस्तकालय ज्ञानको भण्डार मात्र नभई सामुदायिक केन्द्रको रूपमा पनि काम गर्छ। आजको दिनमा पुस्तकालय को महत्व धेरै छ।  पुस्तकालयले पुस्तकहरू, पत्रपत्रिकाहरू, र डिजिटल स्रोतहरू मार्फत विभिन्न विषयमा ज्ञान प्रदान गर्छ, जसले शैक्षिक र बौद्धिक विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ। विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता र शिक्षकहरूका लागि सन्दर्भ सामग्री र जानकारीको प्रमुख स्रोत हो, जसले अध्ययन र अनुसन्धानमा सहजता ल्याउँछ।पुस्तकालयले पठन क्लब, कार्यशाला, र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू आयोजना गरेर समुदायलाई जोड्छ र सामाजिक अन्तरक्रियालाई प्रोत्साहन गर्छ।नि:शुल्क पठन सामग्री र साक्षरता कार्यक्रमहरू मार्फत पठन संस्कृति र साक्षरता दर बढाउँछ।पुस्तकालयले ऐतिहासिक र सांस्कृतिक दस्तावेजहरू संरक्षित राख्छ, जसले समुदायको पहिचान र इतिहास जोगाउँछ।आधुनिक पुस्तकालयहरूले ई-पुस्तक, डाटाबेस र अनलाइन स्रोतहरू उपलब्ध गराएर प्रविधिमा आधारित शिक्षालाई समर्थन गर्छन्।

पुस्तकालयबाट  हामीले धेरै  फाइदा लिन सक्छौ।  विभिन्न विषयका पुस्तक, पत्रपत्रिका र डिजिटल स्रोतहरू मार्फत नि:शुल्क वा सस्तोमा ज्ञान प्राप्त हुन्छ। विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्ताहरूलाई पढाइ, अनुसन्धान र प्रोजेक्टका लागि आवश्यक सामग्री उपलब्ध हुन्छ। पठन सामग्री र कार्यक्रमहरूले पठन संस्कृति र साक्षरता बढाउँछ। पुस्तकालयले कार्यशाला, सेमिनार र पठन क्लब मार्फत समुदायलाई जोड्छ। ऐतिहासिक दस्तावेज र साहित्य संरक्षित राखेर सांस्कृतिक सम्पदा जोगाउँछ।ई-पुस्तक, अनलाइन डाटाबेस र इन्टरनेट पहुँचले आधुनिक शिक्षालाई सहज बनाउँछ। स्व-अध्ययन र सीप विकासका लागि शान्त र प्रेरणादायी वातावरण उपलब्ध हुन्छ।

बालबालिकालाई सिक्ने चौतारी

पुस्तकालयले बिशेस  गरि  बालबालिकालाई धेरै फाइदा गरेको हुन्छ। सानो उमेरका बालबालिका  रंगीन पुस्तकहरू, कथाहरू र चित्रकथाहरूले पढ्ने बानी बसाल्छ। जसले भाषा र साक्षरता कौशल विकास गर्छ। विभिन्न विषयका पुस्तकहरू र रचनात्मक सामग्रीले बालबालिकाको जिज्ञासा र कल्पनाशक्ति बढाउँछ। स्कुल जाने शुरु गरेका बालबालिकाहरु लाई  स्कूलका पाठ्यपुस्तक, सन्दर्भ सामग्री र शैक्षिक खेलहरूले पढाइमा सहयोग पुर्‍याउँछ। कथा सुनाउने, समूह पठन र कार्यशालाहरूले बालबालिकालाई सामाजिक अन्तरक्रिया र टिमवर्क सिकाउँछ। बालबालिकाहरु लाई डिजिटल पुस्तक र शैक्षिक अनलाइन स्रोतहरूले बालबालिकालाई प्रविधिसँग जोड्छ र डिजिटल साक्षरता बढाउँछ।कथाहरू, कविताहरू र रमाइला गतिविधिहरूले बालबालिकालाई मनोरञ्जन प्रदान गर्छ र सकारात्मक सोचलाई प्रोत्साहन गर्छ। पुस्तकालयले शान्त र सुरक्षित स्थान प्रदान गर्छ, जहाँ बालबालिकाले स्वतन्त्र रूपमा सिक्न र रमाउन सक्छन्। एक आपमा बासेर कार्य गर्ने र छलफल गर्ने बानी बसाल्छ।

ज्येष्ठ नागरिकहरूका लागि अनुभव बाडने चौतारी

पुस्तकालय ज्येष्ठ नागरिकहरूका लागि चौतारो जस्तै महत्त्वपूर्ण स्थान बन्न सक्छ, किनकि यो ज्ञान, सामाजिक अन्तरक्रिया र विश्रामको केन्द्र हो। नेपाली गाउँको चौतारोले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई विश्राम, कुराकानी र सांस्कृतिक आदानप्रदानको अवसर दिन्छ भने पुस्तकालयले यस्तै फाइदाहरूलाई बौद्धिक र शैक्षिक दृष्टिकोणले समृद्ध बनाउँछ।

पुस्तकालयमा उपलब्ध पुस्तकहरू, पत्रपत्रिकाहरू र डिजिटल स्रोतहरूले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई नयाँ कुरा सिक्ने र आफ्नो रुचिका विषयहरू (जस्तै: इतिहास, धर्म, साहित्य) पढ्ने अवसरको रुपमा  दिन्छ।पुस्तकालयमा आयोजित पठन क्लब, कथा वाचन वा छलफल कार्यक्रमहरूले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई समुदायसँग जोडिन र नयाँ सम्बन्ध बनाउन सहयोग गर्छ, जुन चौतारोमा गफगाफ गर्ने जस्तै हुन्। सामाजिक अन्तरक्रिया अन्तर्गत समजमा मिलेर बस्ने मात्र है एक आपसमा अनुभब गरेका कुराहरु बताउने कार्य पनि हो। ज्येष्ठ नागरिकहरूले पुस्तकालयमा आफ्ना अनुभव, कथाहरू र परम्परागत ज्ञान साझा गर्न सक्छन्, जुन चौतारोमा कथाकहानी सुनाउने परम्परासँग मिल्दोजुल्दो छ। त्यस्तो    वातावरणमा पुस्तक पढ्ने वा साहित्यिक गतिविधिमा सहभागी हुनाले तनाव कम हुन्छ र मानसिक स्वास्थमा राम्रो सहयोग पुराउद।   सक्रियता कायम रहन्छ, जसले बुढ्यौलीमा बिर्सने रोग (जस्तै: डिमेन्सिया) को जोखिम कम गर्छ। आफ्नो समयमा प्रयोग गर्न नपाएका आधुनिक सामाग्रीहरु जस्तो मोबाइल, कम्पुटर ,ल्यापटप जस्ता विभिन्न  इलोक्त्रोनिक सामग्रीहरुको प्रयोग गर्न पाउछन।  आधुनिक पुस्तकालयहरूले डिजिटल स्रोत र इन्टरनेट सुविधा प्रदान गर्छन्, जसले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई प्रविधि सिक्ने र संसारसँग जोडिने मौका दिन्छ।  साहित्य, जीवनी, वा धार्मिक पुस्तकहरू पढेर ज्येष्ठ नागरिकहरूले मनोरञ्जन प्राप्त गर्छन् र बौद्धिक रूपमा सक्रिय रहन्छन्, जुन चौतारोमा बसेर गफगाफ गर्दा प्राप्त हुने आनन्द जस्तै हो।

पुस्तकालयले ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई विभिन्न कार्यक्रममा सहभागी गराएर उनीहरूको अनुभव र ज्ञानको कदर गर्छ, जसले उनीहरूमा आत्मसम्मान र सामाजिक महत्त्वको भावना जगाउँछ।चौतारोले ग्रामीण परिवेशमा विश्राम, सामाजिक सम्पर्क र सांस्कृतिक आदानप्रदानको अवसर दिन्छ भने पुस्तकालयले यिनै कुरालाई बौद्धिक र शैक्षिक रूपमा समृद्ध बनाउँछ। पुस्तकालयमा ज्येष्ठ नागरिकहरूले नयाँ पुस्तासँग जोडिन, आफ्नो अनुभव बाँड्न र जीवनभर सिक्ने अवसर पाउँछन्, जुन चौतारोको सामाजिक भूमिकालाई आधुनिक र संरचित रूपमा प्रस्तुत गर्छ।

नेपाल सरकारले पुस्तकालयहरूको विकास र सञ्चालनमा ध्यान दिन जरुरी छ।  सरकारले पुस्तकालयहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न शिक्षा नीति र सांस्कृतिक संरक्षणसँग सम्बन्धित योजनाहरू बनाएको छ। उदाहरणका लागि, नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय ऐन, २०४९ ले राष्ट्रिय पुस्तकालयको स्थापना र सञ्चालनलाई व्यवस्थित गरेको छ तर पुस्तकालयहरूका लागि पर्याप्त बजेट विनियोजन नहुदा राम्रो संग चल्न सकिका छैनन। सरकारले स्थानीय तह, सामुदायिक पुस्तकालय र विद्यालयहरूमा पुस्तकालय स्थापना गर्न बजेट र अनुदान प्रदान गर्ने पर्छ।   शिक्षा मन्त्रालय र स्थानीय सरकारहरूले गाउँ र सहरमा सामुदायिक पुस्तकालयहरू सञ्चालनका लागि सहयोग गर्नु पर्दछ । स्थानीय तहमा पुस्तकालय स्थापना र सञ्चालनका लागि नीतिगत मार्गदर्शन प्रदान गरेर बजेटको व्यवस्थापन गर्न जरुरी छ।  सरकारको प्रत्यक्ष सहयोगमा सञ्चालित गरेका पुस्तकालयमा व्यक्तिहरुको सहज पहुचको व्यवस्था गर्न जरुरी छ  जसले साहित्य, संस्कृति र इतिहासको संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ। यो ज्येष्ठ नागरिक, अनुसन्धानकर्ता र विद्यार्थीहरूका लागि महत्त्वपूर्ण स्रोत केन्द्र बन्न सक्छ।   सरकारी निकाय हरु जस्तो त्रिभुवन विश्वविद्यालयको केन्द्रीय पुस्तकालय जस्ता शैक्षिक पुस्तकालयहरूलाई सरकारले अनुदान र प्राविधिक सहयोग प्रदान गर्ने  जसले ज्येष्ठ नागरिक र अनुसन्धानकर्ताहरूलाई समेत फाइदा पुर्‍याउँछ।

सरकारले डिजिटल नेपाल पहलअन्तर्गत डिजिटल पुस्तकालय र अनलाइन स्रोतहरूको विकासमा जोड दिनु पर्छ । नेपाल राष्ट्रिय पुस्तकालय र अन्य पुस्तकालयहरूले डिजिटल सामग्री संग्रह र पहुँच विस्तारमा सरकारी सहयोगमा अधिकतम ब्यक्तिहरुको पहुच बढाउनु पर्दछ।  सरकारले पुस्तकालयहरूलाई ऐतिहासिक पाण्डुलिपि, दुर्लभ पुस्तकहरू र सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणका लागि सहयोग गर्ने रास्ट्रीय अन्तरास्ट्रिय प्रख्यात पुस्तकहरुको अभिलेख राख्ने वा अद्यापनको लाई उपलब्ध गराउने कार्य गर्न जरुरी छ ।  ग्रामीण क्षेत्रमा पुस्तकालयहरूको पहुँच र सुविधा सीमित मात्रामा छ।  त्यो कारणले सबै स्थानिय तहमा एक पुस्तकालय को स्थापना अनिबार्य न अबियान गराउन जरुरी छ।

नेपाल सरकारले पुस्तकालयहरूको विकासमा नीतिगत, आर्थिक र प्राविधिक योगदान दिइरहेको छ, तर ग्रामीण पहुँच, डिजिटल समावेशीकरण र ज्येष्ठ नागरिकलाई लक्षित कार्यक्रमहरूमा थप ध्यान दिन आवश्यक छ। सरकाको बजेट कार्यक्रममा नै पुस्तकालय  लागी महत्वपूर्ण स्थान दिन जरुरी छ।

पुस्तकालय ज्ञान, संस्कृति र समुदायको विकासको आधारस्तम्भ हो, जसले व्यक्तिगत र सामाजिक प्रगतिमा ठुलो योगदान पुर्‍याउँछ।