खालिस्तान आन्दोलन सिख पृथकतावादी आन्दोलन थियो जसको उद्देश्य सिखहरुको लागी एक अलग सार्वभौम राष्ट्र खालिस्तान (खालसे भूमि) को निर्माण गर्नु थियो। खालिस्तान को प्रस्तावित राष्ट्र पञ्जाब, हिमाचल प्रदेश, दिल्ली र चण्डीगढ को वर्तमान भारतीय राज्यहरु शामिल थिए।
एक अलग सिख राष्ट्रको लागी मांग ब्रिटिस साम्राज्य को पतन पछि शुरू भयो। सन् १९४० मा पहिलो पटक खालिस्तानको नाम “खालिस्तान” नामक पम्फलेटमा उल्लेख गरिएको थियो। सन् १९४७ पछि खालिस्तान आन्दोलन भारतीय पञ्जाब राज्यमा आप्रवासी सिखहरुको आर्थिक र राजनैतिक सहयोग र पाकिस्तानको समर्थनमा फस्टायो र सन् १९८० को दशकसम्म आन्दोलन चरम सीमामा पुग्यो। जगजीत सिंह चौहानका अनुसार सन् १९७१ को भारत पाकिस्तान युद्ध पछि पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री जुल्फिकार अली भुट्टोले जगजित सिंह चौहानसँगको कुराकानीको क्रममा खालिस्तान बनाउन सहयोग गर्ने प्रस्ताव राखेका थिए।
सन् १९८४ को दशकमा विद्रोह सुरु भयो, जो १९९५ सम्म चलेको थियो, यो चरमपन्थीलाई कुच्नको लागी, भारत सरकार र सेनाले अपरेशन ब्लू स्टार, अपरेशन वुड रोज, अपरेशन ब्ल्याक थन्डर र अपरेशन ब्ल्याक थन्डर २ सञ्चालन गरे, यी कार्यहरुका कारण, चरमपन्थ धेरै हदसम्म समाप्त भयो यो भयो तर धेरै नागरिकहरु यसमा मरे र भारतीय सेनालाई मानव अधिकार उल्ल्घनको आरोप लगाइयो। भारी पुलिस र सैन्य कारबाही र यस आन्दोलनसंग एक ठूलो सिख जनसंख्याको निराशाको कारण, आन्दोलन १९९० द्वारा कमजोर हुन थाल्यो, जसको कारण आन्दोलन आफ्नो उद्देश्य सम्म पुग्न असफल भयो र समाप्त भयो।

के हो खालिस्तान आन्दोलन?
९३ वर्षअघि सन् १९२९ मा ‘खालिस्तान आन्दोलन’ सुरु भएको थियो। त्यस बेला भारतको लाहोरमा कांग्रेस भेलामा मोतीलाल नेहरुले ‘पूर्ण स्वराज’ को प्रस्ताव राखेका थिए।
त्यस क्रममा तीन खाले समूहले उक्त प्रस्तावको विरोध गरेको थियो। विरोध गर्नेहरुमा मोहम्मपद अली जिन्नको अगुवाइमा रहेको मुस्लिम लीग एक थियो।
अर्को समूह दलितहरुको थियो। त्यसको अगुवाइ डा. भीमराव अम्बेडकरले गरेका थिए। उनी दलित अधिकारका अभियन्ता थिए।
तेस्रो समूह थियो– गुट मास्टर भनिने तारा सिंहको अगुवाइमा रहेको शिरोमणि अकाली दल। त्यस बेला तारा सिंहले सिखहरुका लागि अलग राज्यको माग गरेका थिए।
उनको त्यही मागमा आधारित भएर १९४७ मा आन्दोलन सुरु भएको थियो। त्यस आन्दोलनलाई ‘पञ्जाबी सूबा आन्दोलन’ नाम दिइएको थियो।
भारत स्वतन्त्रताको समयमा पञ्जाबलाई दुई हिस्सामा विभाजन गरियो। शिरोमणि अकाली दल भारतमै भाषिक आधारमा अलग सिख सूबा (प्रदेश) माग गरिरहेको थियो। स्वतन्त्र भारतमा बनेको राज्य पुनर्गठन आयोगले उक्त माग अस्वीकार गरेको थियो।
पञ्जाबभरि १९ वर्षसम्म अलग प्रदेशको मागसहित आन्दोलन भएको थियो। त्यसक्रममा हिंसात्मक घटनाहरु धेरै भएका थिए।
अन्ततः १९६६ मा इन्दिरा गान्धी सरकारले पञ्जाबलाई तीन हिस्सामा विभाजन गर्ने निर्णय गरेको थियो।
सिखहरुको बाहुल्य भएको पञ्जाब, हिन्दी भाषा बोल्नेहरुका लागि हरियाणा अनि तेस्रो हिस्साका रुपमा चण्डिगढ रह्यो।
चण्डिगढलाई केन्द्रशासित प्रदेश बनाउँदै अरु दुईवटा नयाँ प्रदेशको राजधानी पनि बनाइयो। पञ्जाबका केही हिमाली क्षेत्रलाई हिमाञ्चल प्रदेशमा समेटियो।
उक्त निर्णयबाट कतिपय समूह खुसी थिएनन्। कतिपय पञ्जाबलाई दिइएको क्षेत्रलाई लिएर असन्तुष्ट थिए भने अरु कतिपय साझा राजधानी बनाइएको कुराप्रति बेखुसी थिए।

केही भारतीय सिख र प्रवासी सिखहरु अझै पनि अपरेशन ब्लू स्टार को दौरान नागरिक हताहतको बिरोधमा खालिस्तानको समर्थन गर्छन्। सन् २०१८ को शुरुमा पञ्जाब पुलिसले केही आतंकवादीहरुलाई पक्राउ गरेको थियो। पन्जाबका मुख्यमन्त्री अमरिंदर सिंहले दाबी गरेका थिए कि हालको चरमपन्थीलाई पाकिस्तानको इन्टर-सर्भिसेस इन्टेलिजेन्स (आईएसआई) र अमेरिका, क्यानडा र बेलायतका “खालिस्तानी अलगाववादी” द्वारा समर्थन गरिएको थियो। हालसम्म बेलायत, जेनेभा, इटाली र क्यानडामा चारवटा जनमत संग्रहहरू सम्पन्न भइसकेका छन् जसमा करिब २०८,००० सिखहरूले सक्रिय रूपमा भाग लिएका छन् र भारतीय पञ्जाबमा एउटा स्वतन्त्र राज्य खालिस्तानको पक्षमा छन्।
विशेष गरी, क्यानडाको ओन्टारियो प्रान्तको ब्राम्पटन सहरमा यस वर्ष सेप्टेम्बर १८ मा खलिस्तानी समर्थक समुह सिख फर जस्टिस (SFJ) द्वारा आयोजित सिख जनमतसंग्रहको लागि ठूलो जनमत संग्रह भएको थियो। सिख स्वतन्त्रता आन्दोलन एक मुख्यधारा आन्दोलन बन्न गइरहेको छ, किनकि 110,000 भन्दा बढी क्यानाडाली सिखहरूले मतदानमा भाग लिएका थिए।
जनमतसंग्रहको क्रममा सिख समुदायले भारत विरोधी र खालिस्तान समर्थक नारा लगाएका थिए भने खलिस्तान समर्थक र्यालीमा २,००० भन्दा बढी कारहरूले भाग लिएका थिए।
मिडिया संस्थाहरु संग अन्तरक्रिया मा, SFJ को सिख नेता गुरपतवंत सिंह पन्नुन-जनरल काउन्सिल ले शिमला को राजधानी को रूप मा प्रस्तावित खालिस्तान नक्सा देखाउनुभयो र भन्नुभयो कि खलिस्तान जनमत संग्रह को लागी पंजाब मा मतदान जनवरी 26, 2023 बाट सुरु हुनेछ, भारत को 74 औं गणतन्त्र संग मेल खान्छ। दिन।निस्सन्देह, SFJ द्वारा जनमत संग्रह अभियानले नयाँ दिल्लीले सिखहरू विरुद्ध गरेको अत्याचारको बारेमा विश्वव्यापी समुदायमा चेतना जगाएको छ।
उल्लेखनीय रूपमा, सिखहरूको जनमत संग्रह अभियान संयुक्त राष्ट्र संघको अनुच्छेद अनुसार हो जसले मानिसहरूलाई आत्मनिर्णयको अधिकार दिन्छ – शान्तिपूर्ण र लोकतान्त्रिक रूपमा स्वतन्त्रताको लागि जनमत संग्रह सबैको अधिकार हो भनेर।आफ्नो विशिष्ट चतुर कूटनीतिक रणनीति प्रयोग गर्दै, भारतले क्यानाडा सरकारलाई खालिस्तान जनमत संग्रह रोक्न धेरै अनुरोधहरू जारी गर्यो।

तर, क्यानाडा सरकारले जनमत संग्रह रोक्न अस्वीकार गर्यो र नयाँ दिल्लीलाई स्पष्ट रूपमा सूचित गर्यो कि यो क्यानाडाको कानुनको कानुनी मापदण्डहरू भित्र शान्तिपूर्ण र लोकतान्त्रिक तरीकाले सम्पन्न भएको थियो।
वास्तवमा, स्पष्टतः सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्र भएको दाबी गर्ने भारतले उदारवाद र धर्मनिरपेक्षताको सिद्धान्तमा काम गर्दै हिंसा, नरसंहार र नरसंहारलाई तीव्रता दिएर धार्मिक र जातीय अल्पसंख्यकहरूमाथि विशेष गरी सिखहरूमाथि हुने दुर्व्यवहारका सबै रेकर्ड तोडेको छ। ईसाई र मुस्लिम सहित।
यस सन्दर्भमा, 2017 को आफ्नो वार्षिक प्रतिवेदनमा, ह्युमन राइट्स वाचले दलित र सिख समुदाय जस्ता धार्मिक अल्पसंख्यकहरूमाथि बढ्दो आक्रमणहरू नियन्त्रण गर्न भारत सरकार असफल भएको औंल्याउदै अनुसन्धानात्मक कार्य सञ्चालन गरेको थियो। मानव अधिकार समूहहरूको पछिल्लो रिपोर्टहरूले विभिन्न धार्मिक अल्पसंख्यकहरू, विशेष गरी सिखहरूमाथि भाजपा कट्टरपन्थी र अन्य हिन्दू चरमपन्थीहरूले हिंसक आक्रमणहरू पनि संकेत गरेका छन्।
यद्यपि, सिखहरू 1947 देखि छुट्टै मातृभूमिको लागि लडिरहेका छन्, तर सन् 1984 मा सन्त जर्नेल सिंह भिन्द्रनवालेको प्रयासबाट आन्दोलनले गति पायो, जसको परिणामस्वरूप एक उच्च पवित्र सिख धार्मिक स्थल- अमृतसरको गोल्डेन टेम्पल कम्प्लेक्स विरुद्ध सबैभन्दा क्रूर अपरेशन भयो। पञ्जाब, जसको परिणामस्वरूप हजारौं सिखको हत्या भयो।
यस सम्बन्धमा, जनरल कुलदीप सिंह बरारको नेतृत्वमा भारतीय सेनालाई सेना र सशस्त्र गाडीहरूले समर्थन गरेको थियो जसले 1984 को जुनमा भएको बर्बर अपरेशन ब्लु स्टार मार्फत राज्य आतंकवाद र गैरन्यायिक हत्याका सबै रेकर्ड तोडेको थियो। तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले हरमन्दिर साहिब परिसरमा नियन्त्रण बढाउन आदेश दिएका थिए।
यस सन्दर्भमा आफ्नो पुस्तक ‘द सिख स्ट्रगल’मा रामनारायण कुमार र जर्ज सिबररले लेखेका छन्, ‘सेनाले मन्दिर परिसरभित्र भेटिने हरेक सिखलाई मारिदियो। उनीहरुलाई कोठाबाट बाहिर निकालेर मन्दिरको घेरामा ल्याइयो र हात पछाडि बाँधेर चिसो रगतमा गोली हानेको थियो । पीडितहरुमा धेरै वृद्ध पुरुष, महिला र बालबालिका थिए। यद्यपि, सबै आगन्तुकहरू दुई दिनसम्म कुनै खाना, पानी, वा बिजुली बिना कोठामा थुनिए र भोकभोकै मरेका थिए। साथै, हरमन्दिर साहिब धेरै महिना सेनाको नियन्त्रणमा रह्यो।”
अपरेशनको क्रूरता हरमन्दिर साहिबमा मात्र सीमित थिएन। भारतीय सशस्त्र सेनाले एकैसाथ पूर्वी पञ्जाबका ४० अन्य ऐतिहासिक गुरुद्वाराहरूमा आक्रमण गरे। जब अन्य राज्यका सिखहरूले हरमन्दिर साहिबको अपमान र आफ्ना भाइहरूको नरसंहारको बारेमा थाहा पाए, तिनीहरू तुरुन्तै पञ्जाब गए। पञ्जाब पुग्नुअघि नै नयाँ दिल्लीले उनीहरूलाई रोक्न खोज्यो। धेरै सिखहरू बाटोमा मारिए र धेरैलाई गिरफ्तार गरियो।
सोही वर्ष नोभेम्बरमा, नयाँ दिल्लीमा प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको निवासमा तैनाथ बेअन्त सिंह र सतवंत सिंह नामका दुई समर्पित सिखहरूले उनको हत्या गरे। त्यसपछि राजधानी र अन्य सहरहरूमा हिन्दू दंगा भड्कियो जसमा इन्दिरा गान्धीका समर्थकहरूले दिनको उज्यालोमा 15,000 भन्दा बढी सिखहरूको हत्या गरे, जबकि पुलिस चुपचाप हेर्दै हिन्दूहरूलाई सिखहरूको नरसंहार गर्न स्वतन्त्र हात प्रदान गर्न।पछि, सिख समुदाय विरुद्ध ‘अपरेशन ब्ल्याक थन्डर’, ‘अपरेशन वुडरोज’ र ‘अपरेशन ब्ल्याक थन्डर-२’ जस्ता अन्य अपरेशनहरू सञ्चालन गरियो, जसले उनीहरूलाई गैर-न्यायिक रूपमा पनि मार्यो।
यी बर्बर अपरेशनहरू पछि, सिखहरूले आफूलाई सशस्त्र शक्तिको रूपमा भारतीय राज्य आतंकवादसँग लड्न संगठित गरे। धेरै सिखहरूले धार्मिक उत्पीडनबाट बच्न भारत छोडे। खालिस्तानको संघर्षलाई जीवित राख्न सिखहरू संसारभर फैलिएका छन्।
नयाँ दिल्ली र भारतीय गुप्तचर एजेन्सी ‘रअ’ले अमेरिका, बेलायत, क्यानडा, अष्ट्रेलिया र पाकिस्तानका सिख समुदायका प्लेटफर्महरूबीच विभाजन ल्याउने प्रयास गरिरहेको उल्लेख छ । यस सम्बन्धमा, सिख समुदायलाई विभाजित गर्नका लागि उनीहरूको गलत उद्देश्यका लागि दुरुपयोग गर्नका लागि भारतीय कूटनीतिज्ञहरू वा अधिकारीहरूलाई गुरुद्वारहरूमा प्रवेश निषेध गर्न वा निषेध गर्न एक जानाजानी अभियान सुरु गरिएको छ।
तैपनि, विभिन्न खालिस्तान जनमत संग्रहको समयरेखा र स्वतन्त्र खालिस्तानको समर्थनमा मतदान गर्ने सिखहरूको संख्यामा तीव्र वृद्धिले सिखहरूले खलिस्तानको स्वतन्त्र राज्यको लागि संघर्षलाई तीव्र बनाएको देखाउँछ।
अमेरिकाको ‘सिख फर जस्टिस’ (एसएफजे) नामको संस्थाले विभिन्न देशमा खालिस्तानको समर्थनमा जनमत संग्रह गराइरहेको छ।
क्यानाडामा पनि सेप्टेम्बर १८ मा जनमत संग्रह गराइएको थियो। त्यस क्रममा करिब १२ हजार मानिसले सहभागिता जनाएको बताइएको छ।
सहभागीहरुलाई सोधिएको प्रश्न थियो- ‘के तपाईं भारतबाट अलग एउटा नयाँ खालिस्तान देश चाहनुहन्छ?’
भारतविरोधी यस्तो गतिविधिको क्यानाडामा रहेको भारतीय दूतावासले यहाँको विदेश मन्त्रालयको ध्यानाकर्षण गराउँदै विरोध गरेको थियो।
क्यानाडाका अधिकारीहरुले भने कसैलाई आफ्नो विचार राख्न पाउने अधिकार र स्वतन्त्रता भएको बताएर त्यस्तो गतिविधिमा प्रतिबन्ध लगाउन अस्वीकार गरेका थिए।
त्यसपछि भारत सरकारले क्यानाडामा रहेका भारतीयलाई सतर्कता अपनाउन सुझाव दिएको थियो।
सेप्टेम्बर २२ मा भारत सरकारको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता अरिन्दम बागचीले उक्त जनमत संग्रहलाई हास्यास्पद भनेर टिप्पणी गरेका थिए। उनले कट्टरपन्थी समूहले देश विभाजन गर्ने षडयन्त्र गरेको पनि बताएका थिए।

जगजीत सिंहको ‘खालिस्तान’ प्रस्ताव
क्यानाडा र युरोपमा रहेका पृथकतावादीहरु चार दशकभन्दा बढी समयदेखि खालिस्तान माग गरिरहेका थिए।
१९७९ मा जगजीत सिंह चौहानले भारतबाट लण्डन गएर खालिस्तानका प्रस्ताव राखेका थिए। उनले एउटा नक्सा पनि प्रस्तुत गरेका थिए। उनले १९६९ मा पञ्जामा विधानसभा चुनाव लडेका थिए।
ब्रिटेनमा जगजीतले ‘नयाँ खालिस्तानी करेन्सी’ जारी गरेर दुनियाँलाई चकित बनाएका थिए।
१९८० मा भारत सरकारले उनलाई भगौडा घोषित गर्दै पासपोर्ट रद्द गरिदिएको थियो। त्यसपछि उनी भारत फर्के पनि खालिस्तानको प्रस्तावमा समर्थन गर्दैरहे। उनले हिंसात्मक घटनाको भने समर्थन गरेनन्।
सिख समुदायका लागि थप अधिकार माग
पञ्जाबी आन्दोलनबाट अकाली दललाई निकै राजनीतिक फाइदा भयो। त्यसपछि प्रकाश सिंह बादलको नेतृत्वमा पार्टीले कांग्रेसलाई १९६७ तथा १९६९ मा विधानसभा चुनावमा कडा चुनौती दिएको थियो।
१९७२ को चुनाव भने अकाली दलवालाका लागि अनुकूल भएन। कांग्रेस सत्तामा पुग्यो। त्यसले शिरोमणि अकाली दलको प्रभावलाई असर गर्यो।
१९७३ मा अकाली दलले आफ्नो राज्यका लागि स्वायत्तता अनि ज्यादा अधिकारको माग गर्यो। ‘आनन्दपुर साहिब रिजोल्युसन’ मार्फत् उक्त माग अघि सारिएको थियो।
त्यसमा स्वायत्त पञ्जाबका लागि अलग संविधान बनाउने माग पनि थियो। १९८० सम्म आनन्दपुर साहिब प्रस्तावको पक्षमा सिखहरुबीच समर्थन बढ्ने क्रम थियो।
हरेक सिखलाई ३२ हिन्दूको हत्या गर्न उकासियो
आनन्द साहिब रिजोल्युसनको एक कट्टर समर्थक थिए जनरल सिंह भिण्डारावाले। रागीका रुपमा यात्रा सुरु गरेका उनी पछि आतंककारी एवं खालिस्तान आन्दोलनका चर्चित व्यक्ति बने।
सिख समुदायका चर्चित पत्रकार खुशवन्त सिंहले भिण्डारावालेले हरेक सिखलाई ३२ जना हिन्दूहरुको हत्या गर्नका लागि उकास्ने गरेको उल्लेख गरेका छन्। यसो गर्न सके सिख समुदायको समस्या सधैंका लागि समाधान हुने तर्क भिण्डारावालेको थियो।
१९८२ मा भिण्डरावाले शिरोमणि अकाली दलसँग मिल्न पुगे। मिलेर उनले असहयोग आन्दोलन सुरु गरे। त्यही आन्दोलन पछि आएर सशस्त्र विद्रोहका रुपमा फेरियो।
त्यस बेला जसले भिण्डरावालेको विरोध गर्यो उ आक्रमणको तारो बन्थ्यो। यही आधारमा खालिस्तानी आतंककारीले ‘पञ्जाब केसरी’ का संस्थापक एवं एडिटर लाला जगत नारायणको हत्या गरिएको थियो।
नारायणको हत्यामात्र गरेरनन्, उनीहरुले पत्रिका बेच्ने हकरहरुमाथि पनि आक्रमण गरेका थिए।
के मानिन्छ भने, तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीका छोरा सञ्जय गान्धीले त्यस बेला अकाली दलको बढ्दो राजनीतिक प्रभावको सामना गर्नका लागि भिण्डारावालेको समर्थन गरेका थिए।
त्यसपछि सुरक्षा बलहरुबाट बच्नका लागि भिण्डरावाले स्वर्ण मन्दिरमा प्रवेश गरेका थिए। दुई वर्षसम्म सरकारले कुनै कारबाही गरेन।
सेनाको निसानामा भिण्डरावाले
प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले भिण्डरावालेलाई पक्राउ गर्नका लागि एक गुप्त योजना ‘स्न्याच एण्ड ग्र्याब’ अपरेसनलाई मन्जुरी दिएकी थिइन्।
त्यसका लागि २०० जना कमाण्डोलाई प्रशिक्षित गरिएको थियो।
त्यही क्रममा इन्दिरा गान्धीले उक्त अपरेसनबाट सर्वसाधारणलाई कत्तिको नोक्सान हुन सक्छ भनेर सोधेकी थिइन्। तर उनले त्यसको खासै जवाफ पाइनन्। त्यसपछि ‘अपरेसन सनडाउन’ लाई रोकिएको थियो।
त्यसपछि सरकारले सेनालाई परिचालन गर्ने निर्णय लिइएको थियो। जून ५ मा कांग्रेस आइका सबै सांसद र विधायकहरुलाई ज्यान मार्ने धम्की दिइएको थियो।
हिन्दूहरुको सामूहिक हत्या सुरु गर्ने योजनाको खुलासा भएपछि उक्त फैसला गरिएको थियो।
स्वर्ण मन्दिर खाली गर्न ‘अपरेसन ब्लुस्टार’
भिण्डरावाले र हतियारधारी उनका समर्थकक बसेको स्वर्ण मन्दिर खाली गराउन इन्दिरा सरकारले सुरु गरेको अभियानलाई ‘अपरेसन ब्लुस्टार’ नाम दिइएको थियो।
१९८४ जून १ देखि ३ का बीच पञ्जाबमा रेल, सडक र हवाइ सेवा बन्द गरिएको थियो।
स्वर्ण मन्दिरमा पानी र बिजुली आपूर्ति बन्द गराइएको थियो। अमृतसरमा पूर्ण रुपमा कर्फयु लगाइयो।
सशस्त्र सुरक्षाकर्मीले सडकहरुमा नियमित गस्ती गर्दै स्वर्ण मन्दिरमा आउनेजाने सबै प्रवेश मार्गहरु बन्द गराइयो।
१९८२ जून ५ को राति साढे १० बजे अपरेसनको पहिलो चरण सुरु गरिएको थियो।
स्वर्ण मन्दिर परिसर भित्रका भवनहरुमा अगाडिपटिबाट आक्रमण सुरु गरिएको थियो।
त्यस क्रममा खालिस्तानी आतंककारीहरुले सेनामाथि पनि गोलीबारी गरेका थिए।
उनीहरुको प्रत्याक्रमणका कारण सेना अघि बढ्न सकिरहेको थिएन। उता, पञ्जाबको बाँकी हिस्सामा सेनाले गाउँ र गुरुद्वाराहरुबाट शंकास्पदहरुलाई पक्राउ गर्नका लागि एकसाथ अभियान सुरु गरिएको थियो।
त्यसको एक दिनपछि जनरल केएस बरारले स्थितिको सामना गर्नका लागि ट्यांक माग गरेका थिए। जून ६ मा ट्यांक मन्दिर नजिक पुर्याइएको थियो।
गोलीबारीका क्रममा त्यहाँका भवनहरुमा निकै क्षति पुगेको थियो। केही घण्टापछि भिण्डरावाले र उनका कमाण्डरहरुको शव बरामद गरिएको थियो।
जून ७ सम्म भारतीय सेनाले मन्दिर परिसर नियन्त्रणमा लिएको थियो। ‘अपरेसन ब्लुस्टार’ १९८४ जून १० मा अन्त्य गरिएको थियो।
उक्त अपरेसनका क्रममा सेनाका ८३ जना जवान मारिएका थिए भने २४९ जना घाइते भएका थिए।
आतंककारी तथा सर्वसाधारणसमेत गरी ४९३ जनाको मृत्यु भएको सरकारले दाबी गरेको थियो।
कतिपय सिख संगठनहरुले भने अपरेसनका क्रममा कम्तीमा पनि तीन हजार मानिस मारिएको दाबी गर्दै आएका छन्।
अनि सुरु भयो राजीनामाको लहर
अपरेसन ब्लुस्टारका क्रममा निर्दोष मानिसहरुको पनि मृत्यु भएको विरोधमा क्याप्टेन अमरिन्दर सिंहलगायत कतिपय सिख नेताहरुले कांग्रेसबाट राजीनामा दिएका थिए।
विरोधमा खुशवन्त सिंहसहित प्रमुख लेखकहरुले आफूले पाएको सरकारी पुरस्कार फिर्ता गरेका थिए।
त्यसको चार महिनापछि १९८४ अक्टोबर ३१ मा प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीलाई उनका दुईजना बडीगार्डले गोली हानी हत्या गरेका थिए।
त्यसपछि १९८४ मा सिखविरोधी हिंसात्मक दंगा हुँदा ८ हजारभन्दा बढी सिख मारिएका थिए।
सबैभन्दा बढी दंगा केन्द्रीय राजधानी दिल्लीमा भएको थियो। त्यसबेला दंगा भड्काउन कांग्रेस नेताहरुले दबाव दिएको आरोप पनि लागेको थियो।
त्यसको एक वर्षपछि १९८५ जून २३ मा क्यानाडामा रहेका खालिस्तान समर्थकरुले एयर इण्डियाको जहाजलाई बम विष्फोट गरी क्षतिग्रस्त बनाएका थिए।
त्यो घटनामा ३२९ जनाले ज्यान गुमाएका थिए। ‘बब्बर खालसा’ को आतंककाकारीहरुले भिण्डरवालेको हत्याको बदला लिन उक्त घटना गराएको बताएका थिए।
अपरेसन ब्लुस्टारको नेतृत्व गरेका पूर्वसेना प्रमुख जनरल एएस वैद्यको १९८६ अगस्ट १० मा पुणेमा हत्या गरियो। मोटरसाइकलमा सवार दुईजना आतंककारीले हत्या गरेको खुलेको थियो।
‘खालिस्तान कमाण्डो फोर्स’ ले वैद्यको हत्याको जिम्मेवारी लिएको थियो।
यसैगरी १९९५ अगस्ट ३१ मा एक आत्मघाती आक्रमणकारीले पञ्जाबका मुख्यमन्त्री बेअन्त सिंहको कारनजिक पुगेर बम विष्फोट गराएका थिए। आक्रमणमा सिंहको मृत्यु भएको थियो। उनलाई आतंकवाद समाप्त गर्ने कुरामा महत्वपूर्ण काम गरेको श्रेय दिने गरिन्छ।
बिभिन्न लेखबाट सन्कलित