शिशिर राज पाण्डे । सहकारी भनेको व्यक्तिहरूको समूहद्वारा स्वेच्छिक रूपमा गठन गरिएको एक संगठन हो, जसले आफ्ना सदस्यहरूको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक हितलाई प्रवर्द्धन गर्न सामूहिक रूपमा काम गर्छ। सहकारीले साना किसान, मजदुर र विपन्न वर्गलाई आर्थिक सहयोग प्रदान गर्छ, जसले उनीहरूको जीविकोपार्जनमा सुधार ल्याउँछ।

सहकारीले समुदायका सदस्यहरूलाई एकजुट बनाएर सामूहिक हितका लागि काम गर्छ, जस्तै शिक्षा, स्वास्थ्य र पूर्वाधार विकासका कार्यक्रममा योगदान गर्छ।  सहकारीले बैंकिङ सुविधा नपुगेका क्षेत्रमा बचत र ऋणको अवसर प्रदान गर्छ, जसले वित्तीय समावेशीकरणलाई प्रोत्साहन दिन्छ। सहकारीले विभिन्न क्षेत्रमा व्यवसाय सञ्चालन गरेर रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्छ। विभिन्न जातजाति, संस्कृति र वर्गका मानिसहरूलाई एकताबद्ध बनाउँछ, जसले सामाजिक सद्भाव कायम गर्छ। स्थानीय स्रोत र आवश्यकतामा आधारित व्यवसाय सञ्चालन गर्छ, जसले दिगो विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ । सदस्यहरूलाई व्यवसाय सञ्चालनको तालिम र सहयोग प्रदान गर्छ, जसले उद्यमशीलताको विकास गर्छ ।

“बा ले कमाउने आमाले जोगाउने”

परापूर्वकाल देखि नै घरको मूल सदस्यले परिवार संचालनको लागि नगद, जिन्सी सामाग्रीको व्यवस्थापन गर्ने र  महिला पात्रले घर भित्रको ब्यवस्थापन गर्ने चलन चल्दै आएको छ।  त्यसै अनुरुप बाले कमाउने आमाले घरको संचालनको व्यवस्थापन गर्ने भनिएको होला । आमाहरूलाई सहकारीमा बचत गर्न प्रोत्साहन र सहयोग गर्न निम्न तरिकाहरू अपनाउन सकिन्छ।  जागरूकता अभियान चलाएर  सहकारीले बचतको महत्त्व र फाइदा (जस्तै ब्याज, सुरक्षित भविष्य) बारे गाउँ-टोलमा कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सक्छ । लचिलो बचत योजना र कार्यक्रमहरु बनाएर आमाहरूको आर्थिक अवस्थालाई ध्यानमा राखेर सानो रकमबाट बचत शुरू गर्ने योजना बनाउन सकिन्छ। जस्तै, दैनिक/साप्ताहिक/मासिक बचत विकल्प।

महिला-केन्द्रित सहकारी समूहहरुले  आमाहरूलाई समूहमा जोडेर बचत र ऋणका लागि सहकारी समूह गठन गर्न सकिन्छ। यो समूहले एकअर्कालाई प्रेरित गर्छ।प्रशिक्षण र साक्षरताका लागि विभिन्न कार्यक्रम संचालन गरेर , वित्तीय साक्षरता कक्षा सञ्चालन गरेर बचत, बजेट व्यवस्थापन, र सहकारीको कामबारे जानकारी दिन सकिन्छ। प्रोत्साहन र पुरस्कार दिएर  नियमित बचत गर्ने आमाहरूलाई पुरस्कार, ब्याजमा छूट, वा अन्य सुविधा प्रदान गर्न सकिन्छ। लामो दुरीमा बसोबास भएका बचतकर्ताहरुको लागि  घर-घर सेवा गाउँमा सहकारीका कर्मचारीले घर-घर गएर बचत संकलन गर्ने व्यवस्था गर्न सकिन्छ, जसले समय र पहुँचको समस्या हल गर्छ।परिवारको हरेक सदश्यको  सहभागितामा हरेक  परिवारका अन्य सदस्यलाई पनि सहकारीको फाइदाबारे जानकारी दिएर आमाहरूलाई बचत गर्न प्रेरित गर्न सकिन्छ।

सहकारीको महत्त्व र आजको आवश्यकता बुझाउदा आर्थिक सशक्तीकरणका लागि ठुलो योगदान गर्न सक्छ।   सहकारीले साना बचतकर्ताहरूलाई बचत र ऋण सुविधा प्रदान गरेर आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउँछ। विशेषगरी आमाहरू, किसान, र निम्न आय भएका व्यक्तिहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। सहकारीले समुदायका व्यक्तिहरूलाई एकजुट बनाउँछ। साझा लक्ष्यका लागि काम गर्दा सामाजिक सद्भाव र सहकार्य बढ्छ। बैंकहरूको पहुँच नपुगेका ग्रामीण क्षेत्रमा सहकारीले सस्तो र सजिलो वित्तीय सेवा (बचत, ऋण, बीमा) प्रदान गर्छ, जसले सबैलाई वित्तीय प्रणालीमा समेट्छ। सहकारीले तालिम, बजार पहुँच, र ऋण उपलब्ध गराएर साना व्यवसाय र रोजगारी सिर्जना गर्छ। जस्तै, कृषि, हस्तकला, र पशुपालनमा सहयोग। सहकारीले ब्याजमा बचत र कम ब्याजमा ऋण प्रदान गरेर आर्थिक स्थिरता कायम गर्छ। यसले व्यक्तिगत र सामुदायिक स्तरमा आर्थिक जोखिम कम गर्छ। सहकारीले आमाहरूलाई बचत, ऋण, र तालिममार्फत आर्थिक र सामाजिक रूपमा सशक्त बनाउँछ, जसले परिवार र समुदायको विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ।आर्थिक असमानता घटाउन, आजको समयमा धनी र गरिबबीचको खाडल बढिरहेको छ। सहकारीले निम्न आय भएका व्यक्तिहरूलाई वित्तीय सेवा र अवसर प्रदान गरेर यो असमानता कम गर्न जरुरी छ। नेपालजस्ता देशमा अधिकांश जनसंख्या गाउँमा बस्छ। सहकारीले कृषि, पशुपालन, र साना उद्योगलाई प्रोत्साहन गरेर ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन आवश्यक छ। बेरोजगारीको समस्या बढिरहेको छ। सहकारीले युवाहरूलाई तालिम र ऋण दिएर उद्यमशीलता र रोजगारी सिर्जना गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। धेरैजसो मानिसहरूलाई बचत, ऋण, र लगानीको ज्ञान छैन।

सहकारीले वित्तीय साक्षरता कार्यक्रम सञ्चालन गरेर मानिसहरूलाई आर्थिक निर्णयमा सक्षम बनाउनुपर्छ। सहकारीले वातावरणमैत्री कृषि, नवीकरणीय ऊर्जा, र दिगो व्यवसायलाई प्रोत्साहन गरेर दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) मा योगदान दिन सक्छ। महामारी, प्राकृतिक प्रकोप, वा आर्थिक संकटमा सहकारीले समुदायलाई बचत र ऋणमार्फत आर्थिक सहारा प्रदान गर्न सक्छ, जुन आजको अनिश्चित समयमा अत्यावश्यक छ। आजको डिजिटल युगमा सहकारीले मोबाइल बैंकिङ, अनलाइन बचत, र डिजिटल भुक्तानीलाई प्रोत्साहन गरेर आधुनिक वित्तीय प्रणालीमा जोडिन जरुरी छ। उदाहरण: गाउँमा एउटा सहकारीले ५० जना आमाहरूलाई जोडेर मासिक २०० बचत गर्न शुरू गर्‍यो। एक वर्षमा उनीहरूको सामूहिक बचत १,२०,००० भयो। सहकारीले यो रकमबाट ५ जनालाई २०,००० को ऋण दिएर तरकारी खेती र पसल शुरू गर्न सहयोग गर्‍यो। यी आमाहरूले मासिक ५,००० कमाउन थाले, जसले उनीहरूको परिवार र समुदायलाई बलियो बनायो।निष्कर्ष: सहकारीले आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिन्छ। आजको समयमा गरिबी, बेरोजगारी र असमानताको चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न सहकारीको भूमिका झन् महत्त्वपूर्ण छ। सरकार, समुदाय, र सहकारीहरूले मिलेर यसलाई प्रभावकारी बनाउनुपर्छ।

सहकारीमार्फत सामुदायिक विकास कार्यक्रमसहकारीहरूले सामुदायिक विकासका लागि प्रभावकारी कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्छन्, जसले आर्थिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक उन्नतिमा योगदान पुर्‍याउँछ। सामुदायिक विकास कार्यक्रमका प्रकारवित्तीय साक्षरता र बचत : गाउँ-टोलमा वित्तीय साक्षरता कक्षा सञ्चालन गर्ने, जसमा बचत, बजेट व्यवस्थापन, ऋण, र ब्याजबारे जानकारी दिइन्छ। विशेषगरी आमाहरू र युवाहरूलाई लक्षित गर्ने।  समुदायका सदस्यहरूलाई सहकारीमा नियमित बचत गर्न प्रेरित गर्ने र आर्थिक योजना बनाउन सक्षम बनाउने।उदाहरण “हरेक घर, एक बचत खाता” अभियान चलाएर प्रत्येक परिवारबाट कम्तीमा एकजना सहकारीमा जोड्ने। सीप विकास तालिम कार्यक्रम कृषि, पशुपालन, सिलाई, हस्तकला, साबुन बनाउने, वा डिजिटल मार्केटिङजस्ता सीपमूलक तालिम सञ्चालन गर्ने।  समुदायका सदस्यहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन र रोजगारी वा व्यवसायको अवसर सिर्जना गर्न।उदाहरण- आमाहरूलाई बाँसको सामान बनाउने तालिम दिएर सहकारीमार्फत बजारमा बिक्रीको व्यवस्था गर्ने। सहकारीबाट कम ब्याजमा ऋण प्रदान गरेर साना व्यवसाय (जस्तै किराना पसल, तरकारी खेती, कुखुरापालन) शुरू गर्न सहयोग गर्ने। समुदायमा आयआर्जनका स्रोत बढाउन र गरिबी घटाउन।उदाहरण – १० जना आमाहरूलाई २०,००० को ऋण दिएर सामूहिक तरकारी खेती शुरू गर्ने, जसको उत्पादन सहकारीले बजारमा पुर्‍याउँछ।शिक्षा र स्वास्थ्य कार्यक्रम  सहकारीको बचत र नाफाबाट समुदायमा छात्रवृत्ति, स्कूल सामग्री वितरण, वा स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन गर्ने। बालबालिकाको शिक्षा र समुदायको स्वास्थ्य सुधार गर्न।  सहकारीले प्रत्येक वर्ष ५ जना गरिब परिवारका बालबालिकालाई स्कूल शुल्क र किताब प्रदान गर्ने।वातावरण संरक्षण कार्यक्रम, वृक्षरोपण, जैविक खेती, र प्लास्टिकमुक्त अभियानजस्ता वातावरणमैत्री गतिविधि सञ्चालन गर्ने। दिगो विकास र स्वच्छ वातावरण प्रवर्द्धन गर्न।  सहकारीले प्रत्येक सदस्यलाई ५ वटा बिरुवा रोप्न प्रोत्साहन गर्ने र जैविक मल बनाउने तालिम दिने। महिला सशक्तीकरण, आमाहरूलाई सहकारीमा बचत समूह गठन गर्न प्रोत्साहन गर्ने र उनीहरूलाई नेतृत्व, व्यवसाय, र निर्णय प्रक्रियामा सहभागी गराउने।

महिलाहरूलाई आर्थिक र सामाजिक रूपमा सशक्त बनाउन।उदाहरण “महिला बचत समूह” गठन गरेर मासिक बैठक र तालिम सञ्चालन गर्ने, जसले उनीहरूलाई व्यवसाय शुरू गर्न प्रेरित गर्छ।डिजिटल पहुँच र प्रविधिसहकारीले डिजिटल बैंकिङ, मोबाइल एप, र अनलाइन बिक्रीको तालिम प्रदान गर्ने। समुदायलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोडेर वित्तीय र व्यापारिक अवसर विस्तार गर्न। सहकारीको मोबाइल एपमार्फत बचत र ऋणको जानकारी दिने र युवाहरूलाई अनलाइन मार्केटिङ सिकाउने।  कार्यान्वयनका लागि सुझावसमुदायको आवश्यकता पहिचान कार्यक्रम शुरू गर्नुअघि समुदायसँग छलफल गरेर उनीहरूको मुख्य आवश्यकता (जस्तै रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य) बुझ्ने।स्थानीय स्रोतको उपयोग स्थानीय सीप, स्रोत, र बजारलाई प्रयोग गरेर कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउने। महिला, युवा, र वंचित समूहलाई कार्यक्रममा अनिवार्य सहभागी गराउने। प्रत्येक कार्यक्रमको प्रगति जाँच्ने र सुधारका लागि फिडब्याक लिने।सरकार र NGOs सँग सहकार्य: सहकारीले स्थानीय सरकार, गैरसरकारी संस्था, र अन्य संगठनसँग मिलेर कार्यक्रमलाई विस्तार गर्न सक्छ।

उदाहरण एउटा गाउँमा सहकारीले “सामुदायिक विकास कोष” स्थापना गर्‍यो। प्रत्येक सदस्यले मासिक १०० बचत गर्छन्। यो कोषबाट ५ जना आमाहरूलाई कुखुरापालनका लागि १५,००० को ऋण दिइयो, जसले उनीहरूको मासिक आम्दानी ३,००० बन्यो।गाउँको स्कूलमा १० जना बालबालिकालाई किताब र शुल्क प्रदान गरियो।वृक्षरोपण कार्यक्रम चलाएर २०० बिरुवा रोपियो। यो कार्यक्रमले गाउँको आर्थिक, शैक्षिक, र वातावरणीय विकासमा योगदान पुर्‍यायो।

निष्कर्ष सहकारीमार्फत सञ्चालित सामुदायिक विकास कार्यक्रमले समुदायको आर्थिक समृद्धि, सामाजिक एकता, र दिगो विकासमा ठूलो योगदान दिन्छ। यी कार्यक्रमले विशेषगरी आमाहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन र समुदायलाई बलियो बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।